Toplumsal Hareketler El Kitabı: 2024-2025 Sırbistan Protestoları

* Bu yazı, yazarın Galatasaray Üniversitesi Uluslararası Hukuk ve Diplomasi Kulübü (UHDK) tarafından çıkarılan Inter Alia isimli aylık uluslararası ilişkiler dergisinin 5. sayısında yer alan “Kitleler Nasıl Hareketlenmeli?” başlıklı yazısının tıpkı basımıdır.

2022 yılında Sırbistan Cumhurbaşkanı Vucic ve Macaristan Başbakanı Orban tarafından, genel seçimlere yetiştirilmek üzere alelacele açılışı yapılan ve Çin’in Bir Kuşak Bir Yol projesinin Avrupa’daki önemli ayaklarından biri olan Novi Sad’daki tren istasyonunun çatısının çökmesiyle 15 insanın hayatını kaybetmesi, Sırbistan’da geçtiğimiz on yılın en uzun süren kitlesel halk hareketlerinden birinin fitilini ateşledi. Bu yazı yazılırken altıncı ayını doldurmak üzere olan Sırbistan’daki yolsuzluk karşıtı kitlesel protestolar şimdiden çeşitli kaynaklar tarafından 21. Yüzyılın en başarılı kitlesel halk hareketlerinden biri olarak nitelendiriliyor. Peki bu başarının arkasında ne var?

Bunu anlamak için Social Change Lab (SCL) isimli protestolar ve halk destekli hareketler üzerine ampirik araştırmalar yürüten düşünce kuruluşunun 2023 yılında yayınladığı “Bir protesto hareketini başarılı kılan nedir?” başlıklı araştırmadaki kriterlere göz atmak gerekiyor. Araştırmaya göre başarıyı etkileyen birçok faktör bulunuyor. Bunların en önemlileri şunlar: (1) Şiddet içermeyen taktiklerin kullanımı, (2) Elverişli sosyopolitik ortam ve (3) Protestolara katılan katılımcı sayısı. Bunların yanı sıra; katılımcıların demografik ve sosyal çeşitliliği, tetikleyici olayların gösterilerin motoru olarak kullanılması, protestocuların belirli somut talepler etrafında birleşmesi de protestoların başarısına etki eden diğer unsurlar arasında yer alıyor.  

1 Kasım’da Novi Sad’daki tren istasyonunun çatısının çökmesiyle başlayan protestolar adeta SCL’nin çalışmasının pratiğe dökülmüş hali. Çatı kazasının ardından 5 Kasım’da İnşaat ve Ulaştırma Bakanı Goran Vesic’in kazadaki suçunu “kabul etmeyerek” istifa etmesi, kentte 22 bin kişinin katılımıyla düzenlenen ve Novi Sad’ın tarihindeki en büyük protestolardan birinin gerçekleşmesine neden oldu. Bu, SCL’nin araştırmasındaki “tetikleyici olayların protestoların motoru olarak kullanılması” faktörünün açık bir örneğiydi. Protestolara motor olacak tetikleyici olayların bir diğer örneği de 22 Kasım’da Belgrad’daki Dramatik Sanatlar Fakültesi (FDU) öğrencileri ve profesörlerinin kazanın kurbanlarını anmak adına fakültenin yakınlarındaki bir caddeyi 14 dakikalık sessiz bir protesto düzenlemek için trafiğe kapatmasına, iktidar partisi SNS destekli bir grubun şiddetle müdahale etmesiydi. Bu zamana kadar 14 dakikalık saygı duruşu eylemleri ülkenin çeşitli şehirlerinde gerçekleştiriliyordu ancak bugünden sonra eylemler daha da kitlesel bir hal almaya başladı. 

Bu saldırının ardından FDU öğrencileri, tüm saldırganlar adalete teslim edilene kadar fakültelerini işgal etme kararı aldılar. Birkaç hafta içerisinde, harp okulları ve polis okulları haricinde, Sırbistan’ın en büyük dört şehri olan Belgrad, Novi Sad, Niş ve Karacofça’daki tüm devlet üniversiteleri de kendi öğrencileri tarafından işgal edildi. Diğer şehirlerdeki bazı üniversitelerin de katılımıyla bu protestolar, Sırbistan’da 1968’den bu yana en büyük öğrenci protestoları haline geldi. Tüm bunlara ek olarak bu öğrenci hareketleri, okulların akademisyenleri tarafından resmi olarak desteklenmeye başlandı. Dört binden fazla üniversite hocası öğrencilerin taleplerini destekleyen açık mektuba imza vererek bu desteklerini somutlaştırdılar. Bu üniversite hocalarının hükümet tarafından doğrudan hedef gösterilmekle veya işlerinden atılmakla tehdit edildiği Sırbistan’da, eşi benzeri görülmemiş, cesur bir eylem biçimiydi.

Akademisyenlerin de bu kitlesel eylemlere katılması SCL’nin araştırması kapsamında iki açıdan önemli konumda. Birincisi, bu hareketin öğrencilerden akademisyenlere oradan toplumun daha geniş kesimlerine yayılmasını sağlamaya ön ayak olması. Nitekim ilerleyen süreçte; çiftçiler, lise öğrencileri, işçiler, avukatlar, emekli ordu mensupları ve gaziler de bu toplumsal harekete katılmaya başladılar. Bu sayede protestolara katılan demografik ve sosyal grupların çeşitliliği arttı ve dolayısıyla hareket daha meşru kapsayıcı bir halk hareketi olarak algılanmaya başlandı. Farklı grupların katılımıyla protestolara katılan kişi sayısı da zamanla arttı ve bu 22 Aralık’ta 100 binden fazla kişinin katılımıyla Sırbistan tarihinin en kalabalık hükümet karşıtı protestolarından “Slavija Meydanı Protestosu”nun düzenlenmesini sağladı. 

İkincisi ise, akademisyenlerin elverişli sosyopolitik ortam yaratılmasında önemli bir faktör olan “elit desteği”nin kültürel sermayeye sahip ayağını oluşturması. Bu desteğin ardından toplumun farklı “elit” kesimlerinden de eylemlere destek mesajları gelmeye başladı. Popüler aktörler ve sanatçılar oyunlarında ve çalışmalarında, örneğin protestonun ana sembolü olan ve Novi Sad kazası nedeniyle hükümetin “ellerinin kanlı olduğu” mesajını vermek için kana boyanmış ellere yer vererek öğrencileri kamuoyu önünde destekledi. Apolitik veya rejim destekçisi tutumlarıyla bilinen Sırbistan Basketbol milli takımı kaptanı Bogdan Bogdanoviç ve Partizan kulübünün koçu Zeljko Obradoviç dahi öğrencileri üstü kapalı bir şekilde destekledi. Vucic’in bu zamana kadarki destekçilerinden olan ünlü yönetmen Emir Kusturica ve ünlü aktör Milos Bikoviç de öğrencilere açık desteğini sundu.

Öğrenciler tüm eylemler boyunca, SCL’nin de araştırmasında altını ısrarla çizdiği, şiddet içermeyen taktiklerin kullanımını da temel prensip olarak benimsediler. Protestoların şiddetten uzak doğası, rejimin uyguladığı medya propagandasına rağmen, kamuoyunda sempati oluşturdu ve uluslararası desteği kolaylaştırdı. Şiddet olayları ise çoğunlukla rejim yanlılarının müdahaleleri sonucu ortaya çıktı. Bu olaylarda dahi öğrenciler sakinliğini korumayı başardı ve bu şiddet olaylarını eylemlerin kendisi için bir itki gücü olarak kullanmayı başardılar. Bu şiddet olaylarından birine maruz kalan Ivana Cvetkovic’in “Ne olursa olsun medeni kalmalıyız, onlar ve biz arasındaki net ayrımları göstermeliyiz.” ifadesi, bu prensibin ne kadar içtenlikle benimsendiğinin bir başka göstergesi. Bu şiddetsiz eylemler kapsamında öğrenciler; üniversite kampüslerinin işgali, 16 dakikalık sessiz duruşlar, trafik ve köprü kapatma, AİHM’e dilekçe götürmek için Strazburg’a bisiklet korteji birçok etkili ve yaratıcı sivil itaatsizlik yöntemi kullandılar ve bu sayede uluslararası kamuoyunun da önemli ölçüde dikkatini çekmeyi başardılar.

Öğrencilerin kurduğu bu eylemsel yapının en dikkat çekici yönlerinden biri ise karar alma süreçlerinin geleneksel hiyerarşik modellerden uzak, doğrudan katılım esasına dayalı olmasıydı. Öğrenciler, “plenum” adını verdikleri açık toplantılar aracılığıyla yalnızca eylem takvimini belirlemekle kalmadılar; aynı zamanda hareketin etik çerçevesini, söylemini ve taleplerini kolektif biçimde şekillendirdiler. Bu yöntem, yatay örgütlenmenin teknik bir tercihi olmaktan öte, mevcut siyasal düzene karşı önerilen alternatif bir yönetim biçiminin de ön izlemesi niteliğini taşıyordu. Protestolar böylece yalnızca taleplerin iletildiği bir kanal değil, aynı zamanda demokratik pratiklerin bizzat sahnelendiği ve hayata geçirildiği bir alan olarak işlev gördü. Bu demokratik tahayyül ve örgütlenme modeli, kamu kurumlarının işleyiş biçimine dair doğrudan bir eleştiriyi de içinde barındırıyordu. Öğrencilerin, protestoları görmezden gelen ve sistematik olarak itibarsızlaştıran kamu yayıncısı RTS’nin binasını abluka altına almaları, yalnızca medyatik görünürlüğü talep etmekten ibaret değildi; aynı zamanda devletin iletişim tekeli karşısında kendi sesini kurma çabasıydı.

Bu eylemlerin doruk noktası ise 15 Mart’ta yüzbinlerce kişi tarafından Cumhurbaşkanı Alexander Vucic'in Sırbistan'da on yıldır sürdürdüğü iktidarına bugüne kadar en büyük meydan okumayı teşkil eden yolsuzluk karşıtı gösteriler oldu. Öğrenciler liderliğinde toplumun birçok kesiminin katıldığı bu gösterilerin ardından Vucic geri adım atmak zorunda kaldığını belirten şu mesajı verdi: “Biz mesajı iyi anladık ve iktidardaki tüm yetkililer de bu kadar çok insan bir araya geldiğinde mesajı anlamalıdır. Kendimizi değiştirmemiz ve çok şey öğrenmemiz gerekecek.” 

Bu, eylemcilerin elde ettiği tek kazanım değildi. Gösterilerin başlamasından bu yana hükümet cephesinden gelen bir dizi önemli geri adım da dikkat çekici. Aralarında önemli siyasi figürlerin yer aldığı isimlerin görevlerinden istifası, kamuoyunun baskısının somut sonuçlar doğurduğunun göstergesiydi. Tarım Bakanı Jelena Tanasković, Ekonomi Bakanı Tomislav Momirović, Novi Sad Belediye Başkan Yardımcısı Damir Zobenica, Novi Sad Belediye Başkanı Milan Đurić ve Başbakan Miloš Vučević görevlerinden öğrenci eylemleri sonucunda istifa etti. Bunlara ek olarak, uzun süredir kamuoyundan saklanan Novi Sad tren garının yeniden inşasıyla ilgili bazı belgeler yayımlandı. Ayrıca, öğrencilerin somut taleplerinden biri olan yükseköğretim bütçesinde %20’lik bir artışın da gerçekleştirildiği açıklandı. Ancak öğrenciler Novi Sad faciasından sorumlu olanların iktidar partisi SNS tarafından feda edilmek yerine uygun şekilde suçlanıp yargılanmasını istiyor. Eylemlere katılan öğrencilerden Ivana Cvetkovic’in “İstifaları umursamıyoruz; taleplerimizi ve hukukun üstünlüğünü önemsiyoruz.” demeci de bunu açıkça gösterir nitelikte. Anlaşılan öğrenciler istifa gibi tavizler, geri adımlar değil; yolsuzluğun son bulması, facianın sorumlularının usulüne uygun yargılanması, hukukun üstünlüğü gibi temel taleplerinin karşılanmasını istiyor.

Ancak verilen tavizleri “Sırp hükümetinin veya Vucic’in taktiksel bir hamlesi” olarak da yorumlamamak gerekiyor. Hükümet tarafından verilen her taviz, surda açılan gediği biraz daha büyütüyor; yapılan her barışçıl, istikrarlı, kalabalık ve çeşitli halk kesimlerini içeren protesto, halkın bu surdaki gedikten içeri girerek Vucic’in benliğinde somutlaşmış yolsuzluk düzenine son vuruşu yapma ihtimalini güçlendiriyor. 

Social Change Lab’in de vurguladığı gibi, bir halk hareketinin başarısı yalnızca elde ettiği somut kazanımlarla değil, bu kazanımlara hangi yöntemlerle ve hangi toplumsal mutabakatla ulaştığıyla ölçülüyor. Sırbistan’daki bu kitlesel hareket, stratejik şiddetsizlikten demografik çeşitliliğe uzanan tüm bu başarı kriterlerini yerine getirerek sadece yerel bir siyasi hesaplaşma değil, aynı zamanda çağdaş halk hareketlerinin el kitabına yazılacak evrensel bir örnek olma yolunda ilerliyor.

Kaynakça

·  Social Change Lab. (2023, Ocak). What makes a protest movement successful? https://www.socialchangelab.org/what-makes-a-protest-movement-successful

·  BBC News Türkçe. (2025, Ocak 24). Sırbistan protestoları: Başbakan Miloš Vučević istifa etti. BBC News Türkçe. https://www.bbc.com/turkce/articles/cwyeqp1475yo

·  Haber Merkezi. (2025, Mart 16). Sırbistan'da hükümete karşı son yılların en büyük protestosu: On binler Belgrad'da toplandı. soL Haber. https://haber.sol.org.tr/haber/sirbistanda-hukumete-karsi-son-yillarin-en-buyuk-protestosu-binler-belgradda-toplandi-396808

·  Associated Press. (2025, Mart 26). 'Like a sound from hell:' Was an illegal sonic weapon used on protesters in Serbia? NPR. https://www.npr.org/2025/03/26/nx-s1-5341198/sonic-weapon-serbia-belgrade-protests

·  Newsmax Balkans. (2024, Aralık 25). Students submitted letters to Zagorka Dolovac, the Chief Prosecutor inviting them to attend a meeting. Newsmax Balkans. https://newsmaxbalkans.com/english/vesti/5973/students-submitted-letters-to-zagorka-dolovac-the-chief-prosecutor-inviting-them-to-attend-a-meeting/vest

·  Ignjatović, S. (2025, Nisan 14). Serbia's Student Plenums: A Blueprint for Renewing Democracy. Balkan Insight. https://balkaninsight.com/2025/04/14/serbias-student-plenums-a-blueprint-for-renewing-democracy/

·  Euronews Türkçe. (2025, Mart 15). Sırbistan'ın başkenti Belgrad'da on binlerce kişi yolsuzluk karşıtı protestolar için toplandı. https://tr.euronews.com/my-europe/2025/03/15/sirbistanin-baskenti-belgradda-on-binlerce-kisi-yolsuzluk-karsiti-protestolar-icin-topland

·  Euronews Türkçe. (2025, Mart 16). Sırbistan'da binlerce kişi yolsuzluk mitingi için sokaklara döküldü. https://tr.euronews.com/my-europe/2025/03/16/sirbistanda-binlerce-kisi-yolsuzluk-mitingi-icin-sokaklara-dokuldu

·  Gercama, I., & Frank, J. (2025, Şubat 24). Serbia’s Anti-Corruption Protests Are Making History. New Lines Magazine. https://newlinesmag.com/spotlight/serbias-anti-corruption-protests-are-making-history/

·  Evrensel. (2025, Şubat 19). Öğrenci protestoları iktidarı sarsıyor: Sırbistan'da neler oluyor? https://www.evrensel.net/haber/540351/ogrenci-protestolari-iktidari-sarsiyor-sirbistanda-neler-oluyor

·  Le Monde. (2025, Nisan 15). Serbian protests: Students block the public broadcaster. https://www.lemonde.fr/en/europe/article/2025/04/15/serbian-protests-students-block-the-public-broadcaster_6740238_143.html